Uniwersytet Trzeciego Wieku jest placówką dydaktyczną dla osób w podeszłym wieku, mającą za zadanie poprawić jakość życia osób starszych. Do powstania tej formy kształcenia ustawicznego wpłynęły przemiany społeczne (starzejąca się Europa) oraz technologiczne (niemal wszechobecna komputeryzacja). Ideą UTW jest aktualizacja wiedzy osób w wieku poprodukcyjnym, aby nadal był aktywni oraz orientowali się w zmieniającej się rzeczywistości. UTW nie jest uniwersytetem sensu stricto w rozumieniu ustawy o szkolnictwie wyższym, lecz placówką dydaktyczną działającą przy danej uczelni, noszącą jej nazwę oraz posiadającą jej logo.
Pierwszy UTW powstał w 1973 r. we Francji, a dokładnie w Tuluzie z inicjatywy Pierre`a Vellasa. Pomysł ten błyskawicznie rozniósł się po całej Europie. W 1975 roku zawędrował też do Polski, kiedy to prof. Halina Szwarc założyła pierwszy Uniwersytet Trzeciego Wieku, który do dziś nosi jej imię.
Uniwersytety Trzeciego Wieku prowadzą kształcenie ustawiczne w takich formach jak: wykłady, szkolenia komputerowe, lektoraty (np. z języków obcych), seminaria, konwersatoria, koła zainteresowań (np. kółka teatralne), kursy, szkolenia, warsztaty artystyczne, zajęcia ruchowe, imprezy kulturalne miasta bądź regionu, czy nawet zajęcia wakacyjne (wycieczki krajoznawcze, wyjazdy, wczasy i rekreacja seniorów podczas lata).
Cele UTW:
- aktywizacja ludzi starszych i wzmacnianie sensu ich życia,
- wykorzystanie potencjału osób w podeszłym wieku na rynku pracy, ich wiedzy, umiejętności i doświadczenia życiowego,
- otworzenie starszych ludzi na świat i uczynienie z UTW miejsca spotkań z podobnymi do nich osobami oraz nawiązywania przyjaźni,
- możliwość ciągłego poszerzania wiedzy,
- stymulacja psychiczna i fizyczna,
- spełnienie młodzieńczych marzeń,
- wypełnienie wolnego czasu,
- wdrożenie profilaktyki gerontologicznej,
- osiągnięcie należytej oraz godnej pozycji człowieka starszego w społeczeństwie.
Rok akademicki na UTW trwa od października do czerwca, a seniorzy biorący udział w zajęciach wnoszą symboliczną opłatę (zwykle 50-100 zł za semestr). Oprócz tych składek Uniwersytety Trzeciego Wieku finansowane są z grantów bądź pieniędzy pochodzących z budżetów państwa, regionu, miasta lub gminy. Uczniów reprezentuje Samorząd Słuchaczy. Studenci po roku lub dwóch latach mogą liczyć na dyplom potwierdzający ukończony przez nich kurs.
Uniwersytety Trzeciego Wieku stanowią spore wyzwanie dla kierujących nimi osób, gdyż wykładowcy często nie biorą za swoją pracę wynagrodzenia, a mimo to wnoszą zróżnicowany program. Dlatego też uczelnie te istnieją już tyle lat głównie dzięki pasjonatom szerzenia wiedzy, którzy podkreślają, iż nauczanie seniorów jest równie ważne jak kształcenie ludzi młodych.